Misschien moet ik De Toverberg van Thomas Mann weer eens lezen. Het boek bestaat honderd jaar. In De Groene Amsterdammer werd er een artikel aan gewijd: ‘Beste vriend, ik zal niet doden’ (Bas Mesters, nummer 48, 28 november 2024).

Het moet vijf jaar geleden zijn dat ik De Toverberg voor het eerst in handen kreeg; een filosofisch-satirische roman over volwassen worden, zo las ik het. Mooi en indringend, een boek ook waar je de tijd voor moet nemen; Thomas Mann drukt zich graag uit in lange, ronddwalende zinnen met veel details.

In honderd jaar is de wereld ingrijpend veranderd. Wat echter gelijk is gebleven, is dat enkelen hun machtsspel spelen over de hoofden en ruggen van velen. Vijf jaar na mijn kennismaking met De Toverberg is dat weer heel actueel.

Op de dag dat ik deze woorden schrijf, 12 december 2024, waarschuwt Mark Rutte ons in zijn eerste grote toespraak als secretaris-generaal van de NAVO dat wij ons mentaal op een oorlog moeten voorbereiden.

In enkele jaren tijd is de wereld een plek geworden waar catastrofale dreigingen spelen. Zo’n plek als toen Thomas Mann aan zijn meesterwerk schreef. Het lijkt alsof we afstevenen op een huiveringwekkend déjà vu.

Bas Mesters trekt die lijn door naar Manns meesterwerk:

“(…) verander een paar namen en je ziet Trump, Wilders, Orbán voorbijschieten. Als de humanist Lodovico Settembrini in het boek uitroept: ‘De verworvenheden van Renaissance en Verlichting, meneer, heten persoonlijkheid, mensenrechten, vrijheid!’ Dan reageert de reactionaire jezuïet Leo Naphta: ‘Deze idealen zijn dood, ze liggen momenteel in elk geval op sterven.’ Op Settembrini’s rotsvaste vertrouwen in de wetenschap riposteert Naphta: ‘Waarde vriend, zuivere kennis bestaat niet (…) Waar is wat de mens tot voordeel strekt.’”

Thomas Mann werkte jarenlang aan De Toverberg. Hij begon er in 1912 aan, maar zijn creatieve geest viel dood in de jaren van de Eerste Wereldoorlog. Mesters citeert hem daarover:

“Hij [Mann] ervaarde gedurende de oorlog een ‘heilloze kunstzinnige gedachtenchaos, een onmogelijkheid om nog iets te maken vanuit een zijn. Want dit zijn zelf was opgelost en geproblematiseerd door de tijd en de oorlog’.”

Op paaszondag 1919 pakte Mann het manuscript pas weer op. In 1924 was de grote roman klaar.

Het verhaal speelt zich af in en rond een sanatorium in Davos. Hoofdpersoon Hans Castorp is een pas afgestudeerd scheepsbouwkundige, afkomstig uit de gegoede middenklasse. ‘Een verwend jongetje uit Hamburg en een doorsnee-ingenieur’, zegt Thomas Mann over hem in een lezing voor studenten van de Princeton University.

De afsluitende examens hebben de nodige inspanning van de kersverse 23-jarige ingenieur gevergd. Hij ziet er lusteloos en bleek van. Huisdokter Heidekind eist verandering van lucht: Hans Casdorp dient aan te sterken. Drie weken in het hooggebergte, alvorens hij als volontair zijn loopbaan bij de firma Tunder & Wilms aanvangt, zullen hem goed doen. Het worden zeven jaren.

Thomas Mann typeert de Duitse middenklasse in zijn boek als een welgestelde maatschappelijke groep die zich in oppervlakkig cultureel vermaak, in reizen en in kuren stort. Zij wendt zich af van de politiek en vat het leven luchtig op. Daarmee ontloopt de middenklasse haar verantwoordelijkheid voor de loop der dingen in ‘het laagland’. Het sanatoriumleven in de bergen is Manns metafoor:

“Deze patiëntenwereld daarboven is gesloten en brengt je in haar ban (…) Het is een soort surrogaat voor het leven dat de jonge mens in betrekkelijk korte tijd volledig vervreemdt van het werkelijke, actieve leven. Alles daar is of was luxueus, ook het besef van tijd. (…) na een half jaar heeft de jonge mens niet anders meer aan het hoofd dan de temperatuur onder zijn tong en het flirten.”

Voor Thomas Mann moeten de jaren waarin hij De Toverberg schreef jaren van loutering zijn geweest. Hij kwam eruit als een overtuigde democraat. Een heel ander mens dan de reactionaire, conservatieve schrijver die, vóór de oorlog uitbrak, zich als een voorstander van die gewelddadige confrontatie had opgesteld.

Het boek ontvouwde zich groter en anders dan de humoristische novelle die Mann oorspronkelijk voor ogen had gehad. De reeds geschreven tweehonderd pagina’s had hij in 1919 weggelegd en hij was volledig opnieuw begonnen. Hij zegt over die jaren en het schrijven:

“Het was in elk geval buiten kijf dat de twee delen zelfs maar tien jaar eerder noch geschreven hadden kunnen zijn, noch lezers hadden kunnen vinden. Daartoe waren belevenissen nodig geweest die de schrijver gemeen had met zijn volk en die hij op het juiste moment in zichzelf geschikt voor de kunst had moeten maken, om met zijn gedurfde product (…) op een gunstig moment in de openbaarheid te treden.”

De Toverberg is te lezen als een initiatieroman, maar dat is maar één van de lagen die in het verhaal te ontdekken vallen.

Thomas Mann analyseert in het boek ook en vooral de verwarring in de samenleving die uiteindelijk tot de Eerste Wereldoorlog leidde. Hij zet zijn personages daarbij in als woordvoerders. Het zijn, zegt hij, ’louter exponenten, representanten en zendbodes van geestelijke domeinen, principes en werelden’.

Het boek werd een herinnering aan de verwarring, en aan hoe onder andere de middenklasse wegkeek van de ontwikkelingen die plaatsvonden ín die verwarring. Het kon en kan gelezen worden als een waarschuwing voor de toekomst.

In de jaren na het schrijven ervan zag Thomas Mann welke kant het opnieuw opging met zijn land.

Nu, na de loutering van De Toverberg, wist hij: het ging Hitler om de macht, er was geen streven naar een inhoud. Wat er aan inhoud was, was slechts de opvoering van een gruwelijk toneelspel om de macht te kunnen grijpen. Een oppervlakkig verzinsel, een afschuwelijk overtuigend verkoopverhaal, waar Hitler zelf in was gaan geloven.

Thomas Mann schaarde zich deze maal aan de kant van de oppositie. Hij bekritiseerde Hitlers politiek openlijk en actief. Uiteindelijk verliet hij halverwege de jaren dertig zijn vaderland. Hij had weinig keuze, hij werd belaagd door de nazi’s. Hij vestigde zich eerst in Zwitserland en daarna in de VS – en zette zijn kritiek voort.

Thomas Mann was ervan overtuigd geraakt dat hij niet langer een toeschouwer aan de zijlijn mocht zijn, iemand die kon wegkijken wanneer het hem wenselijk was. Hij moest zelf verantwoordelijkheid nemen. Hij kon zich niet opstellen zoals de door hemzelf getypeerde Duitse middenklasse.

Daarmee wordt De Toverberg direct de eenentwintigste eeuw in gekatapulteerd. Ook Trump, Orbán en onze Wilders hebben geen inhoud. Het gaat ze om de macht. En voor het verkrijgen van die macht hebben zij een volk nodig dat hun verhalen slikt als zoete koek en zich afwendt van de uitwerking van hun politiek.

Een inhoud die geslikt wordt, is een inhoud die simpel is – maar juist hoeft die niet te zijn. Het enige dat telt, is dat de inhoud werkt om het volk te paaien. Zo’n inhoud verkondigen de personen hierboven.

Hun verkoopverhalen mogen best gelogen zijn en onjuist naar wetenschappelijke maatstaven. Dat is allemaal onbelangrijk. Als je ze maar vaak genoeg herhaalt, worden ze geslikt voor waarheid. Daar gaat het om.

De Trumps, de Orbáns en de Wildersen zijn ze wellicht zelf al gaan geloven. Dat maakt de despoten des te overtuigender voor een volk dat aan de oppervlakte van een verslavend materieel bestaan surft, zoiets als in de belle époque. Het kijkt liever weg.

Bovendien is bij velen eveneens het gevoel van verantwoordelijkheid voor de samenleving overboord gegaan. Want decennialang van neoliberaal beleid hebben ons geïndoctrineerd met een onbetwijfelbaar geloof in marktwerking. Dat heeft ons, met andere woorden, geleerd dat onze democratieën er zijn om aan ons te leveren en niet andersom.

De moraal is dat het materialisme in stand moet blijven, dat de snoeptrommel altijd open dient te staan en dat we niets hoeven te delen. De erosie van onze democratieën, die nog niet zo lang geleden waren gestoeld op breed gedragen sociale waarden en op solidariteit, lijken we voor lief te nemen.

Het besef van het gegeven dat wij, het volk, niet in de eerste plaats een vragende partij zijn maar een creërende, lijkt verdwenen.

Wij bouwen hoe dan ook zelf onze samenleving, bewust of onbewust – aan ons de keuze wat die twee wegen betreft. Maar als we ons verzadigd laten wegdutten in het onbewuste bouwen, als we kiezen voor de tweede weg, kan het resultaat zich wel eens op apocalyptische wijze tegen ons keren.

Aan ons, het volk, de taak wakker te blijven, te blijven denken, waarnemen en kritiseren. Aan ons de taak verantwoordelijkheid te nemen en ons niet over te leveren aan de despoten maar hen van oppositie te voorzien. Aan ons de taak ons te onttrekken aan oppervlakkigheid en diep te durven gaan.

Want van de politieke leiders die dat zouden moeten doen, valt niets te verwachten. In eigen land schuiven Yesilgöz, Schoof en Omtzigt dicht tegen Wilders aan. Ze vergissen zich. Het maakt hen niet tot redder, het maakt hen niet aantrekkelijker voor de kiezer. Het maakt hen niet tot een menselijker alternatief of een redelijke afslag in het stemlokaal.

Ook kapselen zij er Wilders niet mee in – zo’n zelfde grote inschattingsfout werd begin jaren dertig ten aanzien van Hitler gemaakt. Yesilgöz, Schoof en Omtzigt ondermijnen het eigen politieke bestaansrecht en spelen de despoot de macht toe. Die wrijft zich in zijn handen: doel bereikt!

We zouden er goed aan doen van de ijle, hallucinerende atmosfeer in de bergen af te dalen naar de realiteit van het laagland, net zoals Thomas Mann dat deed. Opnieuw, honderd jaar later.

Het boek ligt, met andere woorden, weer open. Thomas Mann waarschuwde er in zijn Princeton-lezing al voor:

“Om te beginnen stelt het een zeer arrogante eis, namelijk dat men het twee keer moet lezen.”

Verantwoording:

• Tenzij anders vermeld, komen de citaten van Thomas Mann uit Een inleiding in De Toverberg, een lezing door Thomas Mann voor studenten van de Princeton University; opgenomen achterin de Nederlandse vertaling van De Toverberg van Hans Driessen, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, 2019, pp. 915-925