Als er geen modernisten waren geweest, dan schilderden we nu nog steeds alleen maar realistisch en bouwden we nu nog steeds alleen maar kerken in gotische en bankgebouwen in neoclassicistische stijl.

Maar de modernisten kwamen met hun verbeeldingskracht – de Braques, de Mondriaans, de Gropiussen, de Le Corbusiers. En zij gooiden het roer compleet om, want zij begrepen dat het ook nog anders kon.

Zij begrepen dat kracht niet schuilt in het steeds reproduceren van het oude. Hoezeer dat ook aansloeg bij de meeste mensen (en dat vermoedelijk nog steeds doet), zij zagen er domheid in.

Kracht schuilt in het inslaan van totaal nieuwe wegen, in het durven loslaten van de welbekende stijl, in het ontdekken van nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden, in het beantwoorden van het blanco blad dat erom vraagt vanuit het niets het compleet onbekende te exploreren.

Weg met de imitaties! De pure eerlijkheid van denken en vormen diende te worden herontdekt!

In De Groene Amsterdammer van 6 november 2025 lees ik over het regime van Trump in de VS. Het wordt gekenmerkt door chaotische incompetentie en houdt vast aan een beleid dat grote schade veroorzaakt zonder aantoonbaar voordeel. Wat kunnen we leren van Trumps ‘domheid’? heet het artikel.

Hoewel de populariteit van Trump zelf inmiddels sterk is afgenomen, hebben de Amerikanen willens en wetens voor hem en zijn regime van ‘domheid’ gekozen. Ze zijn echter nog niet van het trumpisme af. En de vraag is of ze dat ook echt willen.

Nederland hoopt een vergelijkbare periode van domheid zojuist te hebben afgesloten. Gelukkig was het er een van weinig prestatie en daardoor minder schadelijk dan wat er nu gebeurt in de VS. Toch lieten kiezers via hun stemgedrag zien dat ze feitenvrij, dom beleid nog steeds waarderen.

Meer dan dertig procent sprak een voorkeur uit voor de irrationaliteit van PVV, JA21, FVD, BBB en SGP. Overigens schuift ook de VVD zoetjesaan dit illustere rijtje in. VVD-kiezer opgepast!

We laten ons graag regeren door fantasieën en makkelijke oordelen. Ons brein slorpt zo’n vijfde deel van onze lichaamsenergie op. Denken is dus best vermoeiend. Het is daarom wel makkelijk als je je kunt  onderwerpen aan een leiding die het je niet moeilijk maakt om haar ‘denken’ te volgen.

Wat is domheid?

Laten we eens anders kijken naar domheid door haar serieus te nemen. Laten we domheid eens beschouwen als een sociaal systeemprobleem en niet als een individueel tekort. Domheid zoals André Spicer en Mats Alvesson domheid beschrijven in hun boek The Stupidity Paradox, dat genoemd wordt in het artikel in De Groene.

Dan is domheid een eigenschap van het dagelijkse leven en dus bepalend voor hoe dat functioneert. Er is in dat bestaan geen enkele nieuwsgierigheid naar de consequenties van ons handelen verder dan de scope van het directe effect. Nieuwe ideeën worden onderdrukt. Schade die achteraf komt, wordt genegeerd.

Domheid gaat gepaard met, of wordt zelf veroorzaakt door, het ontbreken van voorstellingsvermogen. Dat het ook anders kan dan het gekende wordt totaal niet gezien. De wereld wordt een beetje zoals AI werkt.

Domheid en AI gaan dan ook als een paar hand in hand. Beider strategie is simpel: kijk naar het verleden en herken de patronen, met name die met de grootste populariteit. Dat zijn de referenties van hoe de wereld werkt. Aanvaard ze als de ultieme kennis, kopieer ze en stop daar.

Domheid en AI gaan voorbij aan de noodzaak om over die welbekende patronen heen te denken. Het ontbreekt ze aan het vermogen om in te zien wat de mogelijke gevolgen zijn wanneer hun keuzes worden vertaald in handelen. Tegelijkertijd is het verraderlijke dat beide behoorlijk knap kunnen overkomen vanwege de korte termijnlogica die hun keuzes uitstralen. 

Wat ze beide missen is verbeeldingskracht, ze kunnen zich niet voorstellen welke onontdekte wegen er nog zijn, welke onontdekte ideeën en redenaties. Ze moeten het doen met het oude, het vertrouwde.

Verbeeldingskracht is de bron van creatie van het nieuwe, van innovatie en van kunst.

Wat is het ene grote gevaar van AI?

Dat daar de ontwikkeling stopt, want als wij er te zeer op vertrouwen, is dat fnuikend voor de verbeelding. AI is geïnstitutionaliseerde domheid.

AI bestaat bij de gratie van de enorme technische snelheid en capaciteit van het hedendaagse internet, met al zijn clouds en computersystemen. Daar bevindt zich de gigantische database waaruit de grote taalmodellen van vandaag ongelimiteerd gegevens wegschrapen. Vervolgens wijzen voorbeelden – door mensen vastgelegd – ze op patronen, op basis waarvan ze hun antwoorden uitbraken.

AI is niets meer dan de zoveelste generatie databasesoftware. Met intelligentie heeft AI nul komma nul vandoen. Dat de techbazen die mythe graag in stand houden en ons zelfs een AI met zelfbewustzijn voorspellen, dient maar één doel: het is goed voor hun portemonnee.

Investeerders zijn namelijk ook maar mensen. Ze zijn net zo beïnvloedbaar als jij en ik. Goed bang gemaakt om de ‘winstgevende’ boot te missen, laten zij de miljarden rijkelijk rollen.

Wat is het andere grote gevaar van AI?

Dat wij ons eraan onderwerpen. Dat lukt natuurlijk alleen als wij ons voor de verhalen van de techbazen gevoelig tonen, als wij in AI gaan geloven als in God. En de verleiding is groot.

Want eindelijk, ja eindelijk, zijn wij dan verlost van onze meest vermoeiende bezigheid. Dan komen wij in een walhalla van leegte waarin we ons alleen nog maar hoeven te verpozen met plat vermaak. We bereiken waar we al millennia naar streven – de hemel op aarde.

En hier zien we de parallel met de domheid van Trump en al dat andere conservatief-populistische leiderschap – het trumpisme, dat zich inmiddels een heuse politieke school mag noemen.

Geleid worden voelt veiliger dan vrij zijn. Het is altijd handig als er een ‘god’ is die je bij de hand neemt. Dan hoef je zelf de verantwoordelijkheid die gepaard gaat met vrijheid, niet te dragen. Ook daar mag je stoppen met denken.

Door de traditionalisten werd de verbeeldingskracht van de modernisten betwijfeld. Sterker, zij verweten juist hén gebrek aan verbeeldingskracht.

Het probleem van de traditionalisten was natuurlijk, dat zij het woord ‘verbeelding’ te letterlijk namen; dat kon alleen maar het vormen zijn volgens wat eerder al tot beelden uit steen gehouwen was.

Ze beschimpten de nieuwlichters omdat zij het nog nooit vertoonde deden. De modernisten gumden de conventies weg en trokken vreemde lijnen; zij daagden de dogma’s uit.

Hoe kon een mens de kunst, de architectuur, de stedenbouw nu nog beoordelen? Nu de vaststaande regels werden overtreden, paste niets meer in de aloude clichés. De wereld duiden werd verdomd vermoeiend denkwerk.

En het was dát wat de modernisten beoogden: de wereld moest weer na gaan denken! Kijk naar Pablo Picasso, Georges Braque, Jan Sluijters, Kees van Dongen, Jacoba van Heemskerck, Piet Mondriaan, Gerrit Rietveld, Walter Gropius, Cornelis van Eesteren, Jacoba Mulder …

Er zijn aanwijzingen dat het menselijke brein ooit groter was en de mens mogelijk meer begaafd. Het zwakke, aapachtige wezen had veel slimheid nodig om te kunnen overleven. De wereld met al haar nukken en gevaren moest grondig gekend zijn, verrassingen te overzien. Dat vergde het nodige hersenwerk.

Maar ergens tijdens de evolutie ging de mens zich specialiseren en werd het grotere brein overbodig. Het wezen wist zich te organiseren in netwerken van kennis en het kon mentaal wel een graadje minder.

Met domheid dreigt de wereld tot stilstand te komen, want domheid mist scheppingskracht. Een sociaal systeemprobleem als het trumpisme of een tech-oplossing als AI zijn dan ook niet in staat tot de creatie van iets wezenlijk nieuws; hun redeneervermogen kan niet buiten de patronen uit het verleden treden.

Het zijn gesloten structuren die op geen enkele manier nieuwsgierig zijn naar hoe het ook anders kan. Zij kunnen zich het ongekende onmogelijk voorstellen. Het zijn bovendien structuren die hun consequenties negeren en dus ook de schadelijke effecten die zij kunnen hebben.

Linke soep! We móéten dus wel blijven denken; creatief het ongekende zichtbaar maken, zoals de modernisten deden; creatief de discussie aanvuren. Want we kunnen het niet riskeren dat AI of het trumpisme ons straks voorbijstreeft en ons leven dirigeert.

Niet dat we ons zorgen moeten maken om hun vermeende potentiële genialiteit of goddelijkheid, het gaat erom hoe wij onszelf ontwikkelen. Wij moeten ervoor waken dat wij, door gemakzucht gedreven, niet opnieuw een graadje dommer raken.

Bij de foto’s:

• Een eeuw geleden veranderde er veel, net als nu – de avant-gardisten reageerden; zij poogden de verwende, ingedutte geesten wakker te schoppen, met name ook in Nederland – Singer Laren toont dat in de expositie 1913. De grote kunstexplosie, waar de foto’s genomen zijn – nog te bezichtigen tot en met 11 januari 2026