Ik zal voortaan met andere ogen naar Oopjen kijken. Zij is een van de grote juwelen uit de schatkamer van onze gouden eeuw. Samen met Marten Soolmans, haar man, werd zij begin 2016 voor 160 miljoen euro gekocht van de familie De Rothschild. Zij maken deel uit van ons culturele erfgoed en horen dus gemeenschapsbezit te zijn. De aankoop was een project van ons Rijks en het Franse Louvre, waar Oopjen en Marten sindsdien om en om elkaar gezelschap houden.

Op dit moment hangt het koppel Soolmans in het Rijks, als onderdeel van de tentoonstelling Slavernij. Met negen andere namen vertelt het stel het verhaal van het Nederlandse slavernijverleden.

Op vrijdag 9 juli ben ik daar.

Ik maak onder andere kennis met Joã, die rond september 1646 wist te ontsnappen aan zijn Portugese slavenhouder in Brazilië. Hij ontkwam naar Nederlands grondgebied. Daar werd hij uitgebreid ondervraagd. Joã zelf boeide de Nederlanders niet bijzonder. Uit het verhoorverslag blijkt dat ze vooral geïnteresseerd waren in strategische informatie over hun Portugese handelsconcurrenten. Daar wist Joã het nodige over te vertellen.

Ik leer de tegenstrijdige geschiedenis kennen van Dirk, de abolitionist, zoon van een rijke VOC-regent in Zuid-Oost Azië. Dirk verzette zich op Java tegen de slavernij. Hij werd vervolgd en vluchtte in 1798 naar de Republiek. Zijn vrouw moest hij achterlaten. Zij stierf op Java in 1801. Rond 1820 duikt Dirk weer op in Brazilië waar hij een koffie- en sinaasappelplantage heeft. Uit zijn kasboeken blijkt dat hij er gebruik maakt van slaven. Want, had hij ontdekt, vrijgemaakten ‘gingen lopen’; ze waren hem niet dankbaar genoeg.

Ook ontmoet ik op de tentoonstelling de dappere Lohkay van Sint Maarten. Ze had het gewaagd de plantage waar ze moest werken te ontvluchten. Ze werd gepakt; voor straf sneed de slavenhouder haar een borst af. Lohkay liet zich niet ontmoedigen en ontsnapte opnieuw. Ze vluchtte de heuvels in, waar ze in haar eentje wist te overleven en een icoon van verzet werd.

Nederland was vanaf de 17e eeuw een belangrijke speler in de slavenhandel en bleef dat tot het einde van de 19e eeuw, toen de slavernij werd afgeschaft. Nederlanders verscheepten ruim 600.000 in Afrika tot slaaf gemaakte mensen naar de beide Amerika’s en rond 1 miljoen naar Nederlands-Indië en Zuid-Afrika.

Alles werd ze afgenomen; hun thuis, hun naam, hun identiteit, ze wisten niet waar ze heen gingen – het enige dat ze behielden was de herinnering aan waar ze vandaan kwamen. Ze kregen een naam die soms naar die plek verwees, maar in de hun vreemde taal obscuur geklonken moet hebben. Of ze werden genoemd naar de maand waarin ze tot slaaf gemaakt waren – Januarij, Augustus –, of voortaan aangesproken met christennamen als Paulus en Maria. Bezit en schrijven werd ze verboden. De kinderen die zij kregen werden eigendom van hun slavenhouder.

Slaafgemaakten werden met geweld losgerukt uit hun omgeving, hun families, hun taal, hun cultuur en hun religie, en verplaatst naar een onbekend, ver land. De ontheemding en de anonimisering maakten verzet vrijwel onmogelijk. Mannen, vrouwen en kinderen werden gedegradeerd tot economische objecten. De ontmenselijking was zo grondig en diepgaand dat zwarte en gekleurde mensen tot in onze tijd door veel ogen als tweederangs worden gezien. ‘Slavernij is geen afgesloten geschiedenis’, vertelt het boek Slavernij dat ter gelegenheid van de tentoonstelling is uitgegeven (p. 17).

Oopjen en Marten zijn in 1634 als vorsten op het doek gezet; zij 22, hij twee jaar jonger. Zij contracteerden daarvoor de beste en duurste portretschilder die zij konden vinden: Rembrandt. Een jaar daarvoor waren zij getrouwd. Oopjen is zichtbaar in verwachting.

Marten was de steenrijke zoon van een suikerproducent. Zijn vader bezat de grootste suikerraffinaderij van Amsterdam. De ruwe suiker kwam van plantages in Brazilië en werd via tussenhandelaren ingekocht. Het suikerriet werd geoogst door slaven. In de brandende zon kapten zij de scherpe stengels. Om hun blote voeten bonden ze lappen als bescherming tegen het harde stoppelveld; schoenen dragen was slaven verboden. De ruwe suiker werd in een door paarden aangedreven molen uit het riet geperst. Een gevaarlijk karwei, waarbij nogal eens een arm of hand werd afgerukt.

Wanneer ik Oopjen en Marten aankijk, voel ik kippenvel opkomen. Ik begin steeds beter te beseffen hoe rijkdom altijd tot stand komt door onderdrukking en uitbuiting. Dat was in de Nederlandse gouden eeuw zo en dat is nog steeds zo, en ik ben onderdeel van dat systeem. Ik zie de parallellen met nu langs mijn ogen voorbijglijden: de naaiateliers in Bangla Desh, de kobaltmijnen in Congo, Shell in Nigeria, de flexwerkers in Nederland, het terugduwen van vluchtelingen op hun gammele bootjes in de Middellandse Zee, de uitputting van hulpbronnen en de vernietiging van de aardatmosfeer waar het zuidelijk halfrond het zwaarste gelag voor betaalt.

Pas in 1863 was de slavernij in alle Nederlandse koloniën afgeschaft. Veel Europese buren gingen ons voor: Denemarken in 1803, Groot-Brittannië in 1834, Frankrijk in 1848. Wij lieten economische argumenten lang boven het onrecht prevaleren, en toen het eenmaal zover was werden de Nederlandse slavenhouders gecompenseerd, niet de slaven. De staatskas vergoedde hen voor elke man of vrouw die vrij kwam 100 tot 300 gulden. De voormalige slaven waren verplicht, tegen betaling, nog tien jaar op de plantages te blijven werken.

Daar, staand voor dat fortuinlijke echtpaar uit onze gouden eeuw, huiver ik. Het is voor mij kristalhelder: het kapitalisme is een perfide sirene die met haar zang het geweten wist. Wie eenmaal voor haar verlokking valt, verliest het zicht op goed en kwaad. Hij wordt een spartelende vlieg op een glas limonade. Hij kan niet meer loskomen van het lekkers.

Dirk, de witte abolitionist van rijke komaf, vond alsnog redenen om slaven te bezitten. Het gedrag van nu is weinig anders; de multinationals die onze rijkdom oppompen, de bio-industrie, de grote banken, de politiek, ze bieden werk aan mensen die allemaal redenen hebben om te blijven doen wat ze doen – mensen die zichzelf fatsoenlijk achten, zoals Dirk deed. De zucht naar meer zal hooguit stoppen door hen ruim te compenseren. Want de rekening moet vereffend worden. Intussen koesteren zij een blinde vlek voor het conto van anderen.

Wie wil het kwaad erkennen als de rijkdom te aantrekkelijk is? Fatsoenlijke mensen gebruiken liever 17e eeuwse argumenten om misdaad te vergoelijken. De politiek, het bedrijfsleven en de burgerij vinden altijd alibi’s waarom het niet anders kan, waarom we er nog niet aan toe zijn, waarom we conservatiever moeten zijn, waarom we recht hebben op een afkoopsom. Het spartelt te comfortabel op het zoet van de kapitalistische status quo.

Marten stierf toen hij 28 was. Oopjen hertrouwde met Maerten Daey, een militair die tussen 1629 en 1641 in Nederlands-Brazilië diende en de slavernij uit de eerste hand kende. Zijn familie bezat twee plantages waar zij kapitalen verdiende. Maerten had er tot slaaf gemaakte mensen in zijn bezit. Bij de Afrikaanse Francisca, die hij vier maanden opgesloten hield en regelmatig verkrachtte, verwekte hij een kind. De pastoor en de burgemeester klaagden hem aan. Het bleef voor hem zonder gevolgen. Voor Oopjen zal hij het verzwegen hebben.

In het huishouden van Oopjen moet over de slavernij gesproken zijn. Maerten heeft er vast over verteld en er stond een model van een suikermolen uitgestald in een van de vertrekken. Oopjen heeft zonder twijfel geweten hoe het familiefortuin werd verdiend.

Oopjens leven was verweven met de slavernij. Daarom hangt zij daar. Het Rijks markeert daarmee een belangrijk breekpunt: niet langer wordt alleen de pracht en praal van onze gouden eeuw getoond, er is erkenning voor een onuitwisbare smet die van nu af ook gezien moet worden. Hij kleeft aan dat schilderij waar miljoenen voor zijn betaald, en aan tientallen andere pronkstukken van het Rijks. De expositie heeft ze definitief beschadigd. Dat is een welbewuste en terechte keus.

Bronnen: boek ‘Slavernij’ en website-artikel ‘Afschaffing van de slavernij in Nederland‘.